Het is toch echt wel iets magisch, hoor. Dat een auteur met louter woorden een wereld kan schetsen van een familie, zo overtuigend dat je ruimschoots binnen de 250 pagina’s de overtuiging hebt dat je deze familieleden al járen kent. En als dat misschien net een stap te ver gaat, is het in ieder geval zo dat je de karakters herkent en de manieren waarop zij op elkaar reageren. Als dat alles dan ook nog eens wordt neergezet in een prettige schrijfstijl, met genoeg ruimte voor eigen interpretatie, tja, dan heb je toch echt met een boek te maken wat van mij het predicaat “aanrader” krijgt.

Het gaat mij hier om de roman Ontijd van Judith de Graaf (Uitgeverij de Brouwerij). Vaak vind ik een ondertitel een overbodige toevoeging, maar in dit geval geeft het meteen wel treffend neer wat je mag verwachten: “familieroman over voltooid leven”. Familieroman hier niet in de betekenis van streekroman of feelgood, maar in de letterlijke betekenis dat het hier draait om een familie. Een familie met aan het hoofd de bijna 80-jarige Leo. 

Flamboyante Leo vindt dat de kwaliteit van zijn leven achteruit holt door zijn aftakeling na een hersenbloeding. Het lukt hem niet meer om te tekenen en te schilderen, terwijl dat steeds de rode draad in zijn leven is geweest. Maar hoe vertel je jouw beslissing om zelf te (kunnen en willen) beslissen wanneer het genoeg is, aan je drie kinderen en twee ex-en? Zie daar hét ideale element om de familieverhoudingen eens even fijntjes uit de doeken te doen.

Overigens had ik wat aarzeling om in deze roman te beginnen. Vlak daarvoor was ik namelijk weer eens in één van mijn eigen valkuilen getrapt: de verwachting dat ik opeens, net als zoveel anderen, wél geschikt ben om een serie op Netflix of HBO te binge-watchen. Dit keer kwam het door de goede verhalen die ik had gehoord over de HBO-serie Succession, over de perikelen en intriges binnen een familie met een dominante, qua gezondheid aftakelende vader aan het hoofd. Niet alleen aan het hoofd van de familie maar ook aan het hoofd van het familiebedrijf. Best een interessant thema, maar halverwege aflevering 4 was ik het alweer zat. De grote lijnen en de karakters zijn dan neergezet, dus het wordt voor mijn gevoel variëren op hetzelfde thema. Niet boeiend genoeg. En dan te bedenken dat ik moeiteloos een serie van 29 (!) boekjes lees over twee Siamese katten 🙂 

Het duurde daarom eventjes voordat ik Leo uit Ontijd ook echt kon zien als Leo. Dat lag niet alleen aan mijn vooringenomen inkleuring, maar ook aan de manier waarop De Graaf heel genuanceerd en langzaamaan steeds meer prijsgeeft over de persoonlijkheid en karakter van Leo en de overige familieleden. Ik ging er helemaal in mee. Het toverwoord is toch vaak “communicatie”. En dat klinkt altijd zó simpel maar blijkt in de praktijk alles behalve eenvoudig. Want communicatie veronderstelt een gezamenlijke en wederkerige inspanning. Je moet allebei bereid zijn duidelijk aan te geven wat je bedoelt, waarom je het zo ervaart en wat je graag van de ander verwacht. En daarnaast moet je bereid en vooral in staat zijn om te luisteren naar wat de ander zegt en doet. Áls dat lukt, kan het vaak verrassend en verfrissend zijn om te begrijpen wat de ander nu precies drijft.

Een treffend staaltje van gemankeerde communicatie kwam ik ook tegen in De hand van Mustang Sally, een roman van Eva Posthuma de Boer (Ambo Anthos). Het dramatische verlies van hun zoontje Abel legt fijntjes bloot hoe de relatie tussen vader Rijk en moeder Louise (dis)functioneert. Het lukt hen niet meer om elkaar te bereiken. Zij hebben allebei (en dat geldt overigens ook voor de andere betrokkenen) een enorme behoefte aan vertellen, delen, gehoord worden, maar als de zender niet goed weet te zenden en de ontvanger nog niet in staat is tot ontvangen, is elke poging tot mislukken gedoemd. Ik las deze roman binnen mijn leesclub. Een veel gehoorde opmerking was dat er wel erg veel verhaallijnen en gebeurtenissen in één boek waren gestopt. Ik ben het daar niet mee eens, in het “echte” leven gaat immers ook niet alles overzichtelijk per onderwerp achter elkaar. Juist de veelheid in dit boek, maakte het voor mij een indrukwekkend geheel (dus óók het predicaat: aanrader). De herkenbaarheid van de emoties, het verdriet, de onbalans, de onmacht en het onvermogen van de personen om met het leven om te kunnen gaan, hebben diepe indruk op mij gemaakt.

Zo ook met de personages en de ontwikkelingen in Ontijd. Iedereen heeft zijn of haar eigen positie in het geheel. De professionele achtergrond van De Graaf als psychotherapeut en met name die als systeemtherapeut is duidelijk merkbaar. In een soepele schrijfstijl en met een ogenschijnlijk gemak laat zij de interactiepatronen binnen de familie zien. Daarbij is het kenmerkend dat het niet alleen maar om de personen in het hier en nu gaat. Bij (vaak diep ingesleten) familiepatronen, de manier waarop familieleden met elkaar omgaan en op elkaar reageren, is ook de invloed van afwezige leden te merken, zoals de jong overleden moeder van Leo. 

Als ik echt flink door een roman wordt geraakt, zoals bij Ontijd, tuimelen de herinneringen en associaties vaak over elkaar. Zo heb ik teruggedacht aan De kolibrie van Sandro Veronesi (Prometheus) door de band tussen vader en dochter, vader en kleindochter en tussen ex-partners, aan Confettiregen van Splinter Chabot (Spectrum Boeken) door de plechtige brief van de artistieke, zoekende Jarel (Leo’s zoon)  waarin hij zijn seksuele geaardheid bekend maakt en over Leo’s dochter Liedje valt sowieso veel te zeggen. Haar personage leverde voor mij in ieder geval een vrije associatie op met Een opsomming van tekortkomingen van Ine Boermans (Uitgeverij Orlando).
Ontijd is zeker geen zware roman, maar het geeft heel veel aanknopingspunten voor interessante overwegingen en discussies. Misschien een goed plan voor een familiedag? 

Veel leesplezier!

theonlymrsjo

Uiteraard gaat mijn dank uit naar Uitgeverij de Brouwerij voor het beschikbaar stellen van een leesexemplaar.